«تقویت اراده فسادستیزی در دستگاه های اجرایی» عنوان اثری است به قلم رضا عارف که در گزارش پژوهشی شماره 133 توسط مرکز توسعه دانش و پژوهش­های سلامت اداری و مبارزه با فساد (سازمان بازرسی کل کشور) منتشر شده است. این اثر از جمله نخستین آثار تألیفی فارسی در زمینه «اراده مبارزه با فساد» است. در زیر بخش پیش­گفتار و مقدمه این گزارش آمده و متن کامل گزارش در سایت سازمان بازرسی کل کشور به نشانی زیر قابل دانلود است:

https://bazresi.ir/%DA%AF%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D8%B4-%D9%BE%DA%98%D9%88%D9%87%D8%B4%DB%8C

پیش­ گفتار

نگاهی به آثار و منابع موجود در حوزه مبارزه با فساد، گواه نوعی فقر و خلاء در موضوع «اراده فسادستیزی» در زبان فارسی است؛ به این معنا که اگر محقق یا بازرس سازمان بازرسی کل کشور بخواهد درباره «چیستی اراده فسادستیزی»، «شاخص­های اراده فسادستیزی»، «چرایی فقدان اراده فسادستیزی»، «راه­های ایجاد اراده فاسدستیزی» و «راه­های تقویت اراده فسادستیزی» بداند، منابع علمی اندکی در زبان فارسی وجود دارد که می­توان به آن­ها رجوع کرد. کلیدی بودن این مسأله چنان است که اگر تمام ابعاد و زوایای آن روشن شود و راه­های ایجاد و تقویت آن بدست­آید، چه بسا به رغم فقدان امکانات لازم، ابزارهای مورد نیاز و نبود شرایط مناسب بتوان با همان «اراده» امکانات را فراهم، ابزارها را مهیّا و شرایط را ایجاد کرد؛ حال آن که عکس این ماجرا صحیح نیست؛ یعنی اگر اراده­ فسادستیزی نباشد، راه­های ایجاد و تقویت آن نامعلوم باشد اما امکانات، ابزارها و شرایط فراهم باشد، بدون اراده هیچ اقدام و حرکتی صورت نخواهد گرفت و آن امکانات، ابزارها و شرایط هیچ کارایی نخواهند داشت.

مرکز توسعه دانش و پژوهش­های سلامت اداری و مبارزه با فساد پس از ارائه دو ترجمه از نویسنده با عناوین؛ «پی­ریزی ارادة مبارزه با فساد» و «اراده فسادستیزی چگونه چیزی است؟» اینک پژوهشی را تقدیم می­کند که از نخستین تألیفات درباره «اراده فسادستیزی» در زبان فارسی است؛ طبعاً این نخستین بودن هم امیتاز تحقیق حاضر است و هم گواهی بر کاستی­هایی که در این موضوع پیش­روی پژوهشگران قرار دارد. مسیری که اینک گشوده می­شود، نیازمند رهروانی است که در آن صبورانه دشواری­های راه را با هدف افزودن بر غنای ادبیات موضوع تاب­آورند.

مقدمه

درک این مسأله دشوار نیست که یک دستگاه اجرایی به دلیل نداشتن بودجه کافی نتواند با فساد مبارزه کند. این نیز قابل فهم است که دستگاه یاد شده به رغم برخورداری از بودجه کافی صرفاً به این دلیل که از امکانات لازم دیگر برخوردار نیست نتواند با فساد مقابله کند؛ یا مثلاً به علت فقدان نیروی انسانی خبره و کاردان یا نامناسب بودن شرایط، بودجه و امکاناتِ موجود را ضایع نماید؛ این نیز چندان عجیب نیست که با وجود تمام این­ها به علتی همچون فقدان قوانین حمایت­کننده، مبارزه با فساد متوقف بماند. اما نکته این جا است که اگر دستگاه اجرایی یا دستگاه­هایی یافت شوند که با وجود برخورداری از بودجه کافی، امکانات لازم، نیروی انسانی خبره و کاردان و به رغم برخورداری از حمایت­های قانونی و وجود شرایط مناسب و برخورداری از ابزارهای مورد نیاز برای مبارزه با فساد، همچنان فسادزده و فسادآلود به حیات خود ادامه دهند، در این صورت این گمان قوت می­یابد که گویا متولیان امور در این دستگاه­ها اساساً «اراده»ای برای مقابله با فساد ندارند؛ به دیگر سخن اگر چه امکان مبارزه با فساد برای ایشان مهیّا است اما آگاهانه و مختارانه خواستار مبارزه با فساد نیستند؛ طبعاً کسی را که در خواب به سر می­برد می­توان بیدار کرد اما کسی که خود را به خواب زده و به هیچ وجه اراده و خواست بیدار شدن را ندارد چگونه می­توان بیدار کرد؟

حجم بالای مفاسدی که دستگاه­های نظارتی داخلی کشف و اعلام می­کنند و گزارش­های سالانه­ای که سازمان­های بین­المللی درباره رتبه­بندی کشورها ارائه می­دهند، در کنار سرمایه­هایی که در گزارش­های داخلی یادشده و همچنین در گزارش­های مربوط به تخصیص بودجه به دستگاه­ها ذکر می­شود این گمانه­زنی را قوت می­بخشد که بسا دستگاه­هایی برغم برخورداری از سرمایه­های مالی، انسانی و بهرمندی از امکانات و شرایط لازم و برخورداری از پشتوانه­های حمایتی قانون، همچنان در فسادند و گویا خواست و اراده­ای نیز برای خروج از این وضع نداشته باشند.

اگر چه تاکنون شعار فسادستیزی محور سیاستگذاری­های تمام دولت­ها بوده اما با کمال تعجب سیاست­ها و برنامه­ها در حد فاصل تصمیم­گیری تا اجرا با شکست مواجه شده­است. در این میان اصلی­ترین و مهمترین راه درمان، ایجاد پارادایم[1]، الگوواره، سرمشق یا همان تصور پایه «اراده سیاسی»[2] دانسته می­شود؛ الگوواره یا سرمشقی که تعارض منافع متولیان امور را نشانه می­رود.[3]

مفسدین پیش از ارتکاب فساد پاسخ سه پرسش زیر را برای خود روشن می­کنند:

1.     دستاوردی که از ارتکاب این فساد برایشان مدنظر است چیست؟

2.     میزان احتمال کشف این فساد توسط دستگاه­های نظارتی تا چه حد است؟

3.     میزان مجازات و هزینه­ای که در صورت کشف این فساد بر مرتکب آن تحمیل خواهد شد چقدر است؟

پاسخی که به این سه پرسش داده می­شود به صرفه­بودن یا به صرفه­نبودن ارتکاب آن فساد را روشن می­کند و تعیین کننده ارتکاب یا عدم ارتکاب آن است. جالب این که وجود «اراده فسادستیزی» پاسخ به هر سه مسأله یادشده در پرسش­های بالا را تحت تأثیر قرار می­دهد؛[4]به هر میزانی که اراده فسادستیزی بیشتر حاکم باشد، به همانمیزان مفسدین در پاسخ به پرسش­های بالا و ارزیابی­های خود، ارتکاب فساد را چندان به صرفه نمی­یابند و از ارتکاب آن بیش از پیش پرهیز خواهند کرد[5]؛ به دیگر سخن افزایش اراده فسادستیزی با کاهش به صرفه­گی ارتکاب جرم نسبت وثیقی دارند.

به راستی «اراده مبارزه با فساد» در سلسله مراتب فرایند فسادستیزی چه جایگاهی دارد؛ به دیگر سخن «اراده فسادستیزی» در کجای سلسله مراتب فرایند فسادستیزی قرار دارد؟

پاسخ به پرسش بالا اهمیّت «اراده» و «اراد­مندی» در فسادستیزی را روشن می­کند و به تبع آن پرسش­های دیگری در پی خواهد آمد که این تحقیق به آن­ها خواهد پرداخت.

ارسطو و متفکران بزرگی پس از وی بر این باور بودند که علت­ها بر چهار قسم است؛ علت فاعلی، علت مادی، علت صوری، علت غایی؛ مثلاً اگر یک صندلی در نظر گرفته شود، نجّار علت فاعلی برای وجود صندلی و چوب علت مادی آن است. فرم و شکلی که نجّار به چوب می­دهد علت صوری برای تحقق صندلی است و هدف و غرضی که از ساختن صندلی در ذهن نجّار بود، علت غایی برای بوجود آوردن صندلی توسط نجّار است؛ به این معنا که نجّار در ذهن خود تصورات و اغراضی از ساخت این صندلی داشته است و همان تصورات و اغراض موجب شد که نجّار (علت فاعلی) ساخت صندلی را «بخواهد» یا به تعبیری ساخت صندلی را «اراده کند»؛ بنابراین تصور و غرض از ساخت صندلی «علت» برای اراده فاعل یا به دیگر سخن «علت» برای اراد­مندی و حرکت نجّار در جهت ساخت صندلی است؛ حرکت و خواستی که اگر ابتداءً صورت نگیرد صرف وجود چوب، وجود نجّار، توانایی نجّار بر ساختن صندلی و امکاناتی از این دست اتفاق خاصی را رقم نخواهد زد؛ پس اراده از جمله نخستین جرقه­های شروع کار است و طبعاً در سلسله مراتب علل نیز پس از تصور غایت، جایگاه نخست را واجد است.

براساس سخن فوق در سلسله مراتب علل و عوامل مبارزه با فساد و در مجموعه فرایند تحقق سلامت اداری نیز مانند هر معلول دیگری «اراده» و «اراد­مندی»، حکم جرقه اولیه (استارت) برای آغاز حرکت را دارد و اهمیت آن نیز از این­رو است که اگر تمام امکانات و شرایط برای فسادستیزی مهیّا باشد ولی اراده فسادستیزی یا همان جرقه اولیه (استارت) نباشد حرکت آغاز نمی­شود؛ پس هیچ فسادزُدایی نیز صورت نخواهد گرفت.

با این مقدمه اینک می­توان پرسش اصلی پژوهش را طرح کرد و آن این که:

«چگونه می­توان اراده فسادستیزی در دستگاه­های اجرایی را تقویت کرد؟»

معنای این پرسش این است که با اِعمال چه تدابیری می­توان دستگاه­های اجرایی را واداشت تا فسادستیزی را اراده کنند و از بین رفتن فساد را خواستار شوند؟ ...

متن کامل گزارش در سایت سازمان بازرسی کل کشور به نشانی زیر قابل دانلود است:

https://bazresi.ir/%DA%AF%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D8%B4-%D9%BE%DA%98%D9%88%D9%87%D8%B4%DB%8C