«حُسن جریان امور» چگونه چیزی است؟

بحثی مختصر در باب ابهامی چند ده­ ساله

نویسنده: رضا عارف

بحث «حُسن جریان امور» و به‌تبع آن «چیستی شاخص‌های آن» ازآنجا آغاز می‌شود که در متن قانون اساسی و در بیان وظایف سازمان بازرسی کل کشور چنین آمده:

«بر اساس حق نظارت قوه قضائیه نسبت به حُسن جریان امور و اجرای صحیح قوانین در دستگاه‌های اداری، سازمانی به نام سازمان بازرسی کل کشور زیر نظر قوه قضائیه تشکیل می‌گردد. حدود و اختیارات و وظایف این سازمان را قانون تعیین می‌کند.»[1]

با توجه به اصل فوق می‌توان گفت قانون اساسی، فلسفه وجودی، کارکرد و وظیفه اصلی سازمان بازرسی کل کشور را دو وظیفه دانست:

1.    نظارت بر حُسن جریان امور

2.    نظارت بر اجرای صحیح قوانین

درباره «حُسن جریان امور» دو پرسش اساسی قابل‌طرح است:

1.    مراد از حُسن جریان امور چیست؟

2.    روش­ شناسی تشخیص یا تعیین شاخص‌های آن کدام است؟

در پاسخ به سئوال نخست و براساس مقاله «سازمان بازرسی؛ معناشناسی حُسن جریان امور و روش­ شناسی تعیین شاخص­ ها» باید گفت:

«آن جریان اموری «خوب» یا «حسن» است که در راستای اهدافِ فلسفه حقوق، متناسب با ماهیت قوه قضائیه، ماهیت سازمان بازرسی و ماهیت دستگاه اداریِ بازرسی شونده طراحی‌شده باشد، در آن علل شش­گانه فساد اداری کمترین امکان وقوع را داشته باشند، با کمترین هزینه­های ممکن بیشترین خدمات ممکن را با سرعت، سهولت، دقت و بی‌وقفه ارائه کند و سازوکار پاسخ­گویی صریح، سریع و شفاف به رسانه‌ها را داشته باشد.»[2]

مؤلفه‌های اصلی تعریف نهایی «حسن جریان امور»-که خود غالباً مرکب از مؤلفه‌های دیگری هستند- به شرح زیر است:

آن جریان اموری حسن است که؛

1.    در راستای اهدافِ آن فلسفه­ حقوقی طراحی‌شده باشد که برگزیده ­ایم.

2.    متناسب با ماهیت[3] قوه قضائیه، متناسب با ماهیت سازمان بازرسی و متناسب با ماهیت آن دستگاه اداری بازرسی شونده طراحی‌شده باشد.[4]

3.    در آن، علل شش­گانه فساد اداری[5] کمترین امکان وقوع را داشته باشند.

4.    با کمترین هزینه­هایِ ممکن، بیشترین خدمات ممکن را با سرعت، سهولت، دقت و بی‌وقفه ارائه کند.

5.    بالفعل (نه صرفاً بالقوه) سازوکار پاسخ­گویی صریح، سریع، مستمر و شفاف به رسانه­ ها را داشته باشد.

اگر بخواهیم برای «حسن جریان امور» بر اساس تعریف اخیر شاخص­ هایی ارائه کنیم باید درباره هر یک از مؤلفه‌های تعریف بالا پرسش‌هایی را طرح کنیم که پاسخ به هر یک از آن­ها کاشف از برخی شاخص­ های «حُسن جریان امور» است. مثلاً درباره مؤلفه نخست باید پرسید:

«اگر طراحی جریان امور چه ویژگی­هایی داشته باشد آنگاه می­توان مدعی شد که در راستای تحقق اهداف مد نظر در فلسفه حقوق، طراحی‌شده است؟»

در پاسخ به پرسش بالا باید ویژگی­هایی ذکر شود که تحقق هر یک از آن ویژگی­ها، ما را یک قدم به دستیابی به اهداف تعیین‌شده در فلسفه حقوق نزدیک­تر می­کند. مثلاً اگر در فلسفه حقوق، هدف از حقوق و وضع قوانین، تأمین نیازها و تمایلات مردم، به‌عنوان غایت تعیین‌شده است. هر یک از آن ویژگی­ها باید به‌گونه‌ای شناسایی یا تعیین شوند که تحقق آن­ها ما را یک قدم به تأمین «نیازها» و «تمایلات» مردم نزدیک­تر کند.[6]

درباره مؤلفه دوم باید پرسید:

«اگر جریان امور چه ویژگی­هایی داشته باشد آنگاه با ماهیت قوه قضائیه، ماهیت سازمان بازرسی و ماهیت دستگاه اداری بازرسی شونده، متناسب به شمار می­آید؟»

در پرسش بالا مراد از «تناسب داشتن»، با اندکی مسامحه، «تعارض نداشتن» است. ازاین‌رو در پاسخ به آن باید مجموعه­ای از ویژگی­ها ذکر شود که خارج از وظایف، اختیارات، ابزارها، روش­ها، محدودیت_­ها، اهداف و فلسفه تأسیس قوه قضائیه، سازمان بازرسی و دستگاه اداری (بازرسی شونده) نباشد.

پرسش سوم درباره علل شش­گانه فساد اداری است. برای شناسایی یا تعیین شاخص­ های آن باید پرسید:

«اگر جریان امور چه ویژگی­هایی داشته باشد، آنگاه امکان وقوع ابهام، ایهام، تناقض، تضاد، تعارض، نقص و سکوت قوانین، مقررات و آیین‌نامه‌ها به کمترین میزان ممکن می‌رسد؟» یا مثلاً «عدم شفافیت در نحوة اجرای قاعده شایسته‌سالاری به کمترین حدّ ممکن می‌رسد؟»

این پرسش، به همین ترتیب درباره سایر علل شش­گانه نیز تکرار می‌شود.

تشخیص یا تعیین شاخص­ های مؤلفه چهارم پاسخ به این پرسش را ایجاب می‌کند که:

«اگر جریان امور چه ویژگی­هایی داشته باشد آنگاه می­توان مدعی شد با کمترین هزینه ممکن، بیشترین خدمات ممکن را با سرعت، سهولت، دقت و بی­وقفه ارائه کرده است یا ارائه می­کند؟»

به عبارت بهتر اگر جریان امور چه ویژگی‌هایی داشته باشد، آنگاه هزینه‌هایش «کمترینِ ممکن» به شمار می­آید؟ و اگرچه ویژگی­ هایی داشته باشد آنگاه خدماتش «بیشترینِ ممکن» به‌حساب می­آید؟ و اگرچه ویژگی­ هایی داشته باشد آنگاه، خدماتش «سریع» محسوب می­شود؟ و اگرچه ویژگی­ هایی داشته باشد، خدماتش «سهل» به شمار می­آید و در نهایت اگرچه ویژگی­ هایی داشته باشد آنگاه خدماتش را می‌توان «بی­وقفه» دانست؟

تشخیص یا تعیین شاخص برای مؤلفه پنجم مستلزم پاسخ به این پرسش است که:

«اگر سازوکار پاسخ­گویی به رسانه­ ها چه ویژگی­ هایی داشته باشد، آنگاه می‌توان آن را صریح، سریع، مستمر و شفاف دانست؟»

پرسش بالا (همانند پرسش­های پیشین) درواقع پرسشی مرکب است که به پرسش‌های زیر تحلیل می‌شود؛

• اگر سازوکار پاسخ­گویی به رسانه­ ها چه ویژگی­ هایی داشته باشد، آنگاه می‌توان آن را صریح به شمار آورد؟
• و اگرچه ویژگی­ هایی داشته باشد، آنگاه می‌توان آن را «سریع» خواند؟
• و اگرچه ویژگی­ هایی داشته باشد، آنگاه می‌توان آن را «مستمر» دانست؟
• و اگرچه ویژگی­ هایی داشته باشد، آنگاه می‌توان آن را «شفاف» محسوب کرد؟

به عبارت بهتر، شاخص­ های «صراحت»، «سرعت»، «استمرار» و «شفافیت» باید روشن شود.

نگاهی به مؤلفه‌های پنج­گانه «حسن جریان امور» -که خود مرکب از مؤلفه‌های دیگری است- و توجه به مرکب­بودن پرسش­های برآمده از آن­ها، نشان می­دهد که دامنه بحث از چیستی شاخص­ های «حسن جریان امور» دامنه­ای است که به دلیل گستردگی آن، تحقیق مستقلی را می­طلبد؛ ازاین‌رو صرفاً به بیان کلیاتِ متد و روش تعیین شاخص­ های «حسن جریان امور» اکتفا شد.