عنوان اثر: مغالطه پژوهی نزد فیلسوفان مسلمان

نویسنده: رضـا عـارف

قطع: رقعی

ناشر:  بصیرت (حکمت)

تاریخ چاپ:  1389

شابک: : 0-029-244-964-978

نشانی: تهران - خیابان انقلاب - ابتدای خیابان ابوریحان - شماره 93 و 94 - کد پستی 1315694164

تلفن: 66461292 - 66415879 (021) نمابر:     66406505 (021)

*************

بزرگان فلسفه همواره توصیه می‌کنند به وادی فلسفه از در منطق باید وارد شد و اینکه نخست باید در منطق مهارت یافت و آنگاه به فلسفه پرداخت.

مهارت و ورزیدگی در منطق در توانایی بر حل معماهای منطقی‌ای تجلی می‌یابد که در بحث از مغالطات وغالباً در پایان منطق مطرح می‌شود. از این‌رو مغالطه پژوهی همواره از مهم‌ترین و جذاب‌ترین بخش‌های منطق بوده‌است. نگاه اجمالی به تاریخ این دانش و آثار بزرگان منطق خود گواه این سخن است. آدمی از آن‌رو که بر خطا‌پذیری جریان تفکر آگاهی یافت دانش منطق را بنیان نهاد و مصونیت از خطای در فکر را از آن متوقع بود. از این جهت خطاهای فکری و مغالطات را باید خاستگاه تاریخی پیدایش دانشی به نام منطق بشمار آورد. این بخش از منطق (مغالطه) هم منشاء پیدایش منطق و هم ثمره و میوه آن است. اگر کسی منطق می‌خواند در نهایت باید بتواند از عهده حل معماهای منطقی و نیفتادن در دام مغالطه برآید. به همین دلیل منطق‌دانان غالباً در پایان آثارمنطقی خود بخشی را به این موضوع اختصاص داده و تعریف، اقسام و مثال‌هایی از مغالطه را مورد بحث قرار ‌می‌دادند و برخی نیز علاوه بر این کار تک نگاره‌های مستقلی را در طرح معماهای منطقی و راه‌های حل آن‌ها به رشته تحریر درمی‌آوردند.

کتاب «مغالطه‌پژوهی نزد فیلسوفان مسلمان» اثر رضا عارف دانش‌آموخته موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران و عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاددانشگاهی است که با درک اهمیت و ضرورت موضوع و با آگاهی از کاستی‌هایی که در این زمینه وجود داشت به رشته تحریر در آمده‌است. در معرفی این کتاب نکاتی چند قابل ذکر است که به شرح ذیل متذکر می‌شویم:

1.     هدف این کتاب 

این کتاب با اهداف زیر  به رشته تحریر درآمد:

أ‌.   ارائه چهره‌ای از سیر تحول بحث از مغالطه و مغالطه‌پژوهی در فرهنگ اسلامی و مقایسه آراء فیلسوفان مسلمان با یکدیگر و با ارسطو که در تاریخ به عنوان واضع منطق شهرت یافته است.

نویسنده این کتاب اگر چه در پی بررسی آراء فیلسوفان مسلمان است و می‌داند که ارسطو فیلسوف مسلمان نیست اما به دلیل این که؛

·   اولاً در تاریخ منطق، ارسطو به عنوان واضع منطق شهرت دارد.

·   ثانیاً اگر نگوییم همه، غالب فیلسوفان مسلمان مستقیم یا غیر مستقیم از آراء‌ ارسطو متأثرند.

لذا برای بررسی آراء فیلسوفان مسلمان در این باب به مقایسه این آراء‌ با آراء‌ ارسطو روی آورد تا نشان دهد که سیر حرکت فیلسوفان مسلمان نسبت به مبداء چگونه بوده‌است. در واقع بررسی آراء‌ فیلسوفان مسلمان در این کتاب در نسبت‌شان با واضع منطق است. از این‌رو بخش مستقلی را به بیان دیدگاه‌های ارسطو اختصاص داده‌است.

ب‌. گردآوری دیدگاه فیلسوفان مسلمان درباب مغالطه، ضمن نشان دادن تفاوت‌ها و تشابهات آن‌ها؛ در اینجا صرف گردآوری تعاریف، ملاک‌ها، مقسم‌ها، تقسیمات و اقسام در قالب جداول و مثال‌های ارائه شده برای هر یک از مغالطات به همراه توضیحاتی که خود این فیلسوفان در حل آن‌ها بیان کرده‌اند مدنظر است.

ت‌. رفع فقدان وجود دسته‌بندی و گزارشی منظم از اقسام مغالطه از دیدگاه اندیشمندان مسلمان؛ تا آنجا که می‌دانیم این کتاب، نخستین مجموعه‌ای است که به منظور طبقه‌بندی، دسته‌بندی و گزارش‌دهی منظم از اقسام مغالطات از منظر منطقدانان مسلمان به رشته تحریر در آمده‌است.

ث‌. گردآوری مجموعه‌ای از مهمترین معماهای منطقی و راه‌های حل آن‌ها به منظور دسترسی آسان‌تر اساتید و دانشجویان علاقه‌مند به موضوع؛ این با آنچه در بند ب بیان شد این تفاوت را دارد که در آن جا سخن از بیان مثال‌هایی بود که هر یک از متفکران مسلمان ذکر کرده‌اند اما اینجا مراد همان بخش مربوط به معماهای منطقی است که در فصول پایانی کتاب آمده‌است.

2.   نحوه انتخاب موضوع و گروه مشاوران؛

نویسنده این اثر این کتاب را حاصل بخشی از پژوهشی می‌داند که موضوع آن در سال 1381 توسط دکتر احد فرامرز قراملکی پیشنهاد شد و به تأیید شورای علمی «مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران» رسیده است. چنانچه خود نویسنده می‌گوید در نوشتن این کتاب از راهنمایی‌ها و نظرات آقایان دکتر سید حسین موسویان و دکتر احد فرامرز قراملکی و دکتر یوسف‌ثانی بهره برده‌است.

همچنین انگیزه و ایده چاپ ما حصل آن پژوهش در قالب کتابِ «مغالطه‌پژوهی نزد فیلسوفان مسلمان» را به آقای دکتر سعید انواری نسبت می‌دهد.

3.   ترتیب و شیوه بررسی آراء منطق‌دانان 

نویسنده با این توضیح که مغالطه و مغالطه پژوهی بحث گسترده‌ای است و پرداختن به آراء هر یک از منطق‌دانان مسلمان در فرهنگ و تمدن اسلامی کاری بس عظیم خواهد بود ملاک و نحوه انتخاب فیلسوفان مسلمان و آثارشان را به شرح زیر می‌داند؛

·    از جمله نامدارترین‌ها بودن‌ِشان

·    از جمله تأثیرگزارترین‌ها بودنِ‌شان

·    پیش از قرن هفتم هجری یا در آن زیسته‌باشند.

و می‌گوید: «... ناچار از میان بزرگان تاریخ فرهنگ اسلامی تنها به برخی از آن‌ها که از جهت استحکام آراء و اندیشه‌هایشان نامدار و تأثیرگذارترین‌ها بودند پرداخته و از میان آثارشان نیز مهم‌ترین آثار موجود را مد نظر قرار می‌دهد».

با توجه به ملاکی‌هایی که نویسنده بیان کرده فیلسوفان مسلمانی که ویژگی‌های یاد شده را دارند به شرح ذیل خواهند بود؛

1.         فارابی

2.         ابن سینا

3.         غزالی

4.         فخررازی

5.         سهروردی

6.         اثیرالدین ابهری

7.         خواجه نصیرالدین طوسی

8.         کاتبی قزوینی

در این کتاب نویسنده پس از بیان مقدمه‌ای کوتاه در باب رویکردهای مختلف در مغالطه‌پژوهی و بحث از منطق نه بخشی و دو بخشی، نخست رویکرد ارسطو به مغالطه پژوهی، تعریف مغالطه، اقسام، ملاک تقسیم، مقسم، مثال‌ها به همراه پاسخ‌های آن‌ها را نقل و توضیح داده و سپس از میان اندیشمندان مسلمان نخست آراء فارابی را بیان می‌کند.  به این ترتیب که رویکرد فارابی به موضوع با رویکرد ارسطو مقایسه و اشتراکات و افتراقات آن روشن می‌گردد. آن‌گاه تعریف او از مغالطه با تعریف ارسطو مقایسه می‌شود پس از آن اقسام و ... به این ترتیب هر دو اندیشمند از جهت رویکرد‌ها، تعاریف، اقسام، ملاک‌های تقسیم، مقسم و مثال‌ها با هم مقایسه خواهد شد. سپس نوبت به ابن سینا می‌رسد به همین ترتیب آراء ابن سینا با آراء فارابی و ارسطو مقایسه می‌شود تا این‌که به کاتبی قزوینی می‌رسد. دراین سیر تاریخی هر یک از اخلاف با تمام اسلاف نامبرده فوق مقایسه می‌گردد.

4.    ترتیب فصول و بخش‌های کتاب

ترتیب فصول و بخش‌های کتاب بر اساس تقدم و تاخر تاریخی تنظیم شده و در آخر هر فصلی خلاصه‌ای از نتایج آن فصل ذکر شده است. درپایان کتاب نیز بخشی تحت عنوان جمع‌بندی مطالب قرار دارد که حاصل تمام مقایسه‌های صورت گرفته در کل کتاب را در آن‌جا ضمن جداولی نشان می‌دهد.

در بخش جمع‌بندی که حاوی نتایج نو و بی‌سابقه تحقیق است، منطقدانان مسلمان یاد شده در کتاب از جهت رویکرد به دو قسم تک‌رویکردی و چند رویکردی با ذکر نام‌ها و نوع رویکردشان تقسیم می‌شوند. از جهت تعریف مغالطه به سه دسته و از جهت نوع  مقسم به دو قسم مقسم عام و مقسم خاص تقسیم می‌شوند.

در باب مثال‌ها نیز منطقدانان به طور مجزا در سه طبقه، دسته‌بندی می‌شوند که جزئیات این تقسیمات و دسته‌بندی‌ها در همان بخش آمده‌است.

5.   مشخِصات این کتاب

1-10.   این کتاب از نخستین گام‌هایی است که در جهت گردآوری آراء بزرگان در «مغالطه پژوهی» برداشته شده‌است. و طبعاً مانند هر گام نخستی ویژگی‌های خاص خود را دارد.

2-10.   این مجلد دائره المعارفی است که در بحث مغالطات آراء بزرگ‌ترین منطقدان فرهنگ اسلامی تا قرن هفتم هجری را گردآورده‌است منطقدانانی چون؛ فارابی، ابن‌سینا، غزالی، سهروردی، فخررازی، اثیرالدین ابهری، خواجه نصیرالدین طوسی و ...

3-10.   این کتاب دسترسی به آراء منطقدانان مسلمان را در یک مجموعه برای آموزگاران، اساتید و دانشجویان منطق میسر می‌کند.

4-10.      مقایسه آراء‌ هر یک از منطقدانان با اسلافش در امور زیر:

• رویکردهای مغالطه‌پژوهی
• تعاریف مغالطه
• مقسم تقسیمات مغالطات
• اقسام مغالطه
• ملاک تقسیمات ارائه شده
• مثال‌های ارائه شده برای اقسام مغالطه

این مقایسه و بررسی برای نخستین بار درباره مغالطات از دیدگاه منطقدانان مسلمان با هدف تمیز وجوه اختلاف، اتفاق، نوآوری‌هایِ احتمالی و تبعیت این دانشمندان از یکدیگر انجام شده‌است.

5-10.   ارائه تقسیمات مغالطه در قالب دسته‌بندی شده در جداول مجزا که کار جدیدی است و فراگیری اقسام مغالطه را برای دانشجویان و تدریس آن را برای اساتید آسان می‌کند.

6-10.   این کتاب فارغ از تحلیل‌ها و بررسی های که ارائه کرده، مجموعه‌ای کامل است شامل مثال‌ها و معماهای منطقی که منطقدانان یاد شده درباره هریک از اقسام مغالطات بیان کرده‌اند. این مثال‌ها و معماها به همراه پاسخ‌هایشان برای نخستین بار در اثری این‌چنین یک‌جا گرداوری شده‌است و نویسنده آن‌ها را در بخش مثال‌های ارائه شده توسط هریک از منطق‌دانان آورده‌است. گردآوری این معماهای منطقی در یک مجموعه و ممارست بر این معماها در ورزیدگی و بالا رفتن توان فکری علاقه‌مندان بسیار مؤثر خواهد بود. نویسنده کتاب بر این باور است که می‌توان این معماها را به همراه پاسخ‌های آنها به صورت مستقل تحت عنوان «معماهای منطقی در فرهنگ اسلامی» به طبع رساند. این به معنای آن است که این بخش از کتاب حتی بدون در نظر گرفتن سایر بخش‌ها و فصول کارایی خود را داراست.

7-10.   اختصاص خلاصه‌ای از مطالب در آخر هر فصل که در آن مطالب آن فصل آورده‌شده‌است. دقت در تنظیم این خلاصه‌ها درکِ جامع و بسیار آسانی از مطالب فصول ارائه می‌کند و به  جنبه آموزشی و درسی بودن تحقیق می‌افزاید.

8-10.   اختصاص بخشی مجزا به جمع‌بندی مطالب که در آن نتایج کل مقایسه‌ها و مباحث مطرح شده‌ درسراسر تحقیق-که غالباً نتایج و دستآوردهای جدیدی است و خواننده این نتایج را در هیچ کتاب یا اثر تحقیقی دیگری مقدم بر این اثر نخواهد یافت - به صورت دسته‌بندی شده و ضمن جداول و با بیانی ساده و روان.

9-10.    منابعی که بر اساس آن آراء دانشمندان یاد شده مورد بررسی قرار گرفته از جمله مهمترین منابع حوزه منطق می‌باشند. برخی از این منابع عبارتنداز: متن انگلیسی، عربی و فارسی ارگانون، المنطقیات للفارابی، الاشارات و التنبیهات، کتاب الشفاء، تهافت الفلاسفه، اللمحات، حکمه الاشراق، المشارع و المطارحات، الانارات فی شرح الاشارات، شرح عیون الاحکمه، کشف الحقائق فی تحریرالدقائق، اساس‌الاقتباس، تجریدالاعتقاد، جامع الدقائق فی کشف‌الحقائق، المنصص فی شرح الملخص، منطق العین، رساله شمسیه، القواعدالجلیه، تحریرالقواعدالمنطقیه و ....

کمیاب بودن برخی از این آثار همچون آثار کاتبی و بهرگیری از برخی نسخه‌های خطی و دست‌اول بر ارزش این تحقیق می‌افزاید.

*******************************

Tehran 24^th International Book Fair 2011

Title: Fallacy Research among Muslim Philosophers

By: Reza Aref

Language: Parsian

ISBN: 978-964-244-029-0

pages: 205

Publisher: Basirat/Hekmat, (2011)

Address: No.93 & 94, Abourayhan St. ‘Inqelab Ave. Tehran, Iran.

Phon No: 0098- 021- 66415879 / 66461292

info@hekmat-ins.com    ,   hekmatp@yahoo.com

The book; "Fallacy Research among Muslim Philosophers" is an attempt which is resulted of understanding the importance and necessity of the subject and aware of shortcomings in collecting, classifying and studying of Fallacies according to the Muslim Philosophers view. The book is suggested  to scholars and students of philosophy and logic.

In this work, author studies some Muslim Philosophers views such as; Farabi, Avicenna, Ghazali, Suhrawardi, Fakhruddin Razi, Asyraldyn Abhari, and Khwaje Nasiraldyn Tusi, Katebi Qazvini, about Fallacies.